Janubiy surxon suv ombori
Илҳом Маҳмудовнинг айтишича, сув омборлари тўғонлари қурилиш материалларига кўра қуйидаги турларга бўлинади:
- грунт тўғонлар;
- бетон;
- тошли;
- темир-бетон;
- габионли тўғонлар.
«Ўзбекистон Республикасида 55дан ортиқ сув омборлари мавжуд бўлиб, Андижон сув омборидан бошқа барчаси грунт тўғонларни ташкил этади», – деган экспертнинг сўзларини келтирмоқда Kun.uz мухбири.
Илҳом Маҳмудов Йирик тўғонлар бўйича халқаро комиссия маълумотлари асосида сув омборларидаги авариялар ҳақида ҳам маълумот берди. Унга кўра, сув омборларидаги ҳар икки авариядан биттаси грунт тўғонлар ҳиссасига тўғри келади.
Графика: АОКА
Ўрта ва йирик тўғонлардаги аварияларнинг 40 фоизи тўғон асосининг бузилиши натижасида рўй беради.
Графика: АОКА
Гидротехника иншоотларида хавфли аварияларнинг содир бўлиш омиллари ҳам 2 турга бўлинади:
- Табиий омиллар. Яъни экстремал оқимлар, кучли шамол, довуллар, ер қимирлаши ва бошқа климатик омилларга боғлиқ.
- Антропоген омиллар. Лойиҳада йўл қўйилган хатоликлар, қурилиш меъёрлари ва талабларига риоя қилмаслик, эксплуатация ходимлари малакасининг етишмаслиги кабилар.
Мутахассисга кўра, сув омборларининг турли босимларга чидамлилиги бўйича қуйидаги турлари фарқланади:
- гравитацион;
- аркали;
- контрфорсли;
- аркали гравитацион.
Қалқама сув омбори. Қашқадарё вилояти Чироқчи тумани
Фото: KUN.UZ
Сув омборлари ўзан ва қуйилма сув омборларига бўлинади. Мазкур иншоотлар тўғони сув чиқариш иншоотисиз (глухой) ёки сув чиқариш иншооти мавжуд бўлиши мумкин.
«Сув омборларини қуриш эрамиздан 5 минг йил муқаддам бошланган. Сўнгги 70-80 йил давомида сув омборларини қуриш жуда тезлашиб кетди.
Ҳозирда Ер юзида ўрта ва йирик сув омборларининг сони 46 мингдан ортиқ бўлиб, умумий ҳажми – 6600 км 3 , фойдали ҳажми — 3500 км 3 дан ортади. Бу дегани – ер юзидаги барча дарёларнинг 10 фоиз йиллик оқим ҳажмига тўғри келади. Сув юзаси майдони эса 600-620 минг км 2 (Ер шари юзасининг 0,2 фоизи)ни ташкил қилади.
Ҳозирда йилига 300дан 500тагача турли ҳажмдаги сув омборлари ишга туширилмоқда. Ангара, Миссури, Колорадо, Парана, Теннеси каби йирик дарёлар сув омборлари каскадига айланган. Прогнозларга қараганда, яна 30-50 йил ичида Ер юзидаги дарёлар ҳавзаларининг учдан икки қисми сув омборлари орқали бошқарилади», – деди Илҳом Маҳмудов.
Маълум қилинишича, Англиядаги 51 фоиз тўғонлар 90 йил, Нидерландияда 45 фоиз тўғонлардан 80 йилдан бери самарали фойдаланиб келинмоқда.
Источник
Janubiy surxon suv ombori
Қаршида кластернинг туғилиши: замонавий фикрлайдиган, элга қайишган тадбиркор мамлакат иқтисодиётига ҳам хизмат қилади
Ўзбекистон Россияга мигрантларни ишлаш ёллаш тартибини соддалаштиришни таклиф қилди
“Динозавр” БМТ минбаридан туриб инсониятни иқлим ўзгариши оқибатларидан огоҳлантирди
«Барселона» Куманни истеъфога чиқарди
Германияда ишчи кучи етишмаслиги туфайли маҳсулотлар тақчиллиги келиб чиқиши мумкинлиги айтилди
Украина аксилдопинг агентлиги раҳбарияти можародан кейин истеъфога чиқди
General Motors даромади чиплар тақчиллиги сабабли 40 фоизга қисқариб кетди
Хитойда портларни вайрон қила олувчи сувости қуроли синовдан ўтказилди
ЖССТ сайёҳлардан коронавирусга қарши эмланган бўлишни талаб қилмасликка чақирди
АҚШ разведкаси ИШИД Афғонистондан ташқарида ҳужумлар уюштиришининг тахминий муддатини маълум қилди
Японияда 680 минг долларлик учар мотоцикл тақдим этилди
“Мен тезпишар лағмон сотмайман – мен одамларга вақт бераман”
“Очиғи, ўшанда роса алам қилганди” — Бухоролик тадбиркор президент селекторида 28 йил олдинги ҳолатни эслади
Хатирчида мактаб таъмири чала қолди. Ўқувчилар совуқ хоналарда таълим оляпти
Эронда ёнилғи инқирози юз берди. У хорижий давлат киберҳужуми билан изоҳланди
АҚШ соғлиқни сақлаш вазирлиги биносида бомба борлиги ҳақидаги хабардан сўнг эвакуация ўтказилди
Қашқадарёда бир гуруҳ шахслар ака-укаларни калтаклагани, уларга депутат бош бўлгани айтилмоқда
Саакашвили ўзига тиббий ёрдам кўрсатилишини рад этди
Термиз ва Бойсун туманлари ҳокимликлари сессиядан сўнг қарор чиқарилгани масъул ходимларнинг хатоси билан содир бўлганини маълум қилди
Саида Мирзиёева: “ОТМда талаба қизларга нисбатан шилқимлик – жиддий муаммо”
Жиззахдаги балиқчилик кластеридан мастер-класс: осон, кам харажатли, бироқ даромадли бизнес
АҚШда Хитойнинг йирик телекоммуникация компанияси лицензияси тўхтатилди
Бокс бўйича ЖЧ. Шоҳжаҳон Абдуллаев илк жангдаёқ нокаутга учради
Ўзбекистонда импорт қилинадиган қишлоқ хўжалиги техникаси божхона тўловларидан 3 йил муддатга озод этилади
Ўзбекистонда даромадли иш топиш осонми?
Ироқда ИШИД жангарилари ҳужуми оқибатида 20дан ортиқ инсон ҳалок бўлди
Ғалла етиштириш тизими тўлиқ бозор муносабатларига ўтказилади
Источник
Janubiy surxon suv ombori
Ilhom Mahmudovning aytishicha, suv omborlari to‘g‘onlari qurilish materiallariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
«O‘zbekiston Respublikasida 55dan ortiq suv omborlari mavjud bo‘lib, Andijon suv omboridan boshqa barchasi grunt to‘g‘onlarni tashkil etadi», – degan ekspertning so‘zlarini keltirmoqda Kun.uz muxbiri.
Ilhom Mahmudov Yirik to‘g‘onlar bo‘yicha xalqaro komissiya ma’lumotlari asosida suv omborlaridagi avariyalar haqida ham ma’lumot berdi. Unga ko‘ra, suv omborlaridagi har ikki avariyadan bittasi grunt to‘g‘onlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Grafika: AOKA
O‘rta va yirik to‘g‘onlardagi avariyalarning 40 foizi to‘g‘on asosining buzilishi natijasida ro‘y beradi.
Grafika: AOKA
Gidrotexnika inshootlarida xavfli avariyalarning sodir bo‘lish omillari ham 2 turga bo‘linadi:
- Tabiiy omillar. Ya’ni ekstremal oqimlar, kuchli shamol, dovullar, yer qimirlashi va boshqa klimatik omillarga bog‘liq.
- Antropogen omillar. Loyihada yo‘l qo‘yilgan xatoliklar, qurilish me’yorlari va talablariga rioya qilmaslik, ekspluatatsiya xodimlari malakasining yetishmasligi kabilar.
Mutaxassisga ko‘ra, suv omborlarining turli bosimlarga chidamliligi bo‘yicha quyidagi turlari farqlanadi:
- gravitatsion;
- arkali;
- kontrforsli;
- arkali gravitatsion.
Qalqama suv ombori. Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumani
Foto: KUN.UZ
Suv omborlari o‘zan va quyilma suv omborlariga bo‘linadi. Mazkur inshootlar to‘g‘oni suv chiqarish inshootisiz (gluxoy) yoki suv chiqarish inshooti mavjud bo‘lishi mumkin.
«Suv omborlarini qurish eramizdan 5 ming yil muqaddam boshlangan. So‘nggi 70-80 yil davomida suv omborlarini qurish juda tezlashib ketdi.
Hozirda Yer yuzida o‘rta va yirik suv omborlarining soni 46 mingdan ortiq bo‘lib, umumiy hajmi – 6600 km 3 , foydali hajmi — 3500 km 3 dan ortadi. Bu degani – yer yuzidagi barcha daryolarning 10 foiz yillik oqim hajmiga to‘g‘ri keladi. Suv yuzasi maydoni esa 600-620 ming km 2 (Yer shari yuzasining 0,2 foizi)ni tashkil qiladi.
Hozirda yiliga 300dan 500tagacha turli hajmdagi suv omborlari ishga tushirilmoqda. Angara, Missuri, Kolorado, Parana, Tennesi kabi yirik daryolar suv omborlari kaskadiga aylangan. Prognozlarga qaraganda, yana 30-50 yil ichida Yer yuzidagi daryolar havzalarining uchdan ikki qismi suv omborlari orqali boshqariladi», – dedi Ilhom Mahmudov.
Ma’lum qilinishicha, Angliyadagi 51 foiz to‘g‘onlar 90 yil, Niderlandiyada 45 foiz to‘g‘onlardan 80 yildan beri samarali foydalanib kelinmoqda.
Источник
Surxondaryo viloyati suv omborlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari
| bet | 3/6 |
| Sana | 19.04.2017 |
| Hajmi | 5.5 Mb. |
Surxondaryo viloyati suv omborlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari
| № | Suv ombori | Ishga tushgan yili | Sug’orish maydoni, ga | Suv sig’imi, mln m 3 | Amaldagi suv sig’imi, mln m 3 | To’g’on | |
| Uzunligi, km | Balandligi, m | ||||||
| 1 | Janubiy Surxon | 1967 | 150110 | 800 | 503 | 5,2 | 30 |
| 2 | To’palang | 1986 | 61620 | 500 | 120 | 0,17 | 167 |
| 3 | Uchqizil | 1984 | 4950 | 160 | 160 | 4 | 11,5 |
| 4 | Oqtepa | 1982 | 24700 | 120 | 83 | 4,6 | 3 |
| 5 | Degrez | 1962 | 2200 | 12,8 | 12,8 | 3,5 | 12,7 |
Izoh: jadval Surxondaryo viloyati Qishloq va suv xo’jaligi boshqarmasining 2012 yilgi hisobotida keltirilgan ma’lumotlar asosida tayyorlandi.
1.3. Surxondaryo daryosining oqim rejimi
To’palangdaryo va Qoratog’daryo (shuningdek, ularning irmoqlari) tog’lardan chiqqan zahoti suvlari sug’orishga sarf bo’ladi, ko’plab o’z yoyilmalari orasiga sizib ketadi va aksincha, quyi oqimlarida bu daryolarning suvi grunt suvlari hisobiga ancha ko’payadi. Shu sabablarga ko’ra may-sentabr oylari davomida Surxondaryoda unga ozmi-ko’pmi suv kiltiriladigan barcha daryolarning may-sentabr davridagi suvlari yig’indisiga nisbatan ancha kam miqdorda suv oqadi. Aksincha, Surxondaryoning sentabr-aprel davridagi suv miqdori unga quyiladigan daryolarning shu davrdagi suv miqdori yig’indisidan deyarli farq qilmaydi, hatto undan ortiqlik ham qiladi.
Surxondaryoning oqim rejimi quyidagicha: minimal suv sarflari sentabr-oktabr oylarida o’tadi; shundan so’ng suv to may oyiga qadar ortib boradi, may oyida eng ko’payadi. Iyun oyida ham suv ko’p va may oyidagi suvdan juda kam farq qiladi, biroq iyuldan boshlab suv keskin kamayib ketadi, chunki Surxondaryoga quyiladigan daryolarning suvi iyulda sug’orishga eng ko’p sarf bo’ladi. Manguzar qishlog’i yonida yillik oqimning 65,2 foizi mart-iyun, 12,8 foizi iyul-sentabr va 22 foizi oktabr-fevral oylarida oqib o’tadi.
Surxondaryoning o’rtacha ko’p yillik suv sarfi uning yuqori oqimida (Qorovultepa qishlog’i yonida) 70,2 m 2 /sek, quyi oqimida (Manguzar qishlog’i yonida) esa 68,2 m 2 /sek. Qorovultepa bilan Manguzar qishloqlari orasida daryo suvining bir qismi sug’orishga sarf bo’ladi; shunga qaramasdan, daryoning bu qishloqlar yonidagi suv sarflari o’rtasida farq juda kam. Buning asosiy sababi shundaki, daryo suvining sug’orishga sarf bo’lishi bilan bir qatorda bu yerda daryo o’zaniga anchagina grunt suvlari lekib qo’shiladi.
Surxondaryoning maksimal suv sarfi uning o’rtacha yillik suv sarfiga nisbatan juda ham katta bo’lishi mumkin. Masalan, 1931 yil 29 aprelda Manguzar qishlog’i yonida maksimal suv sarfi 700 m 3 /sek, Qorovultepa yonida esa 600 m 3 /sek bo’lgan edi. Minimal o’rtacha oylik suv sarfi Qorovultepa yonida 12-13 m 3 /sek ga, Manguzar yonida esa 0,1 m 3 /sek ga (1940 yil sentabr) tushib ketadi. Ayrim kunlari daryo o’zining quyi oqimida butunlay qurib qolishi ham mumkin, masalan 1937 yil 24-26 iyul kunlari shunday bo’lgan edi.
Bu holat shuni ko’rsatadiki, Surxondaryoning suvi yuqori oqimida iloji boricha ko’p miqdorda sug’orishga olinadi. Biroq shunga qaramasdan, har holda Surxondaryo oqimining 61 foizi Amudaryoga borib quyilar edi, bunga sabab daryodagi suv miqdorining yil davomida taqsimoti dehqonchilik uchun g’oyat noqulayligidir. Hozirgi vaqtda Surxondaryoda Janubiy Surxon suv ombori qurilib bitkazildi. Bu suv ombori daryo oqimini tartibga solish va unda dehqonchilikda ko’proq foydalanish uchun imkon yaratib beradi, albatta.
Yuqorida aytib o’tilganidek, Surxondaryo ikkita yirik irmoqqa ega. Ulardan birinchisi Sangardak, uning suv yig’ilish maydoni 889 km 2 , suv yig’ilish maydonining o’rtacha balandligi 2286 m, ya’ni To’palangdaryo va Qoratog’daryolarnikidan ancha past. Shunga ko’ra, Sangardak daryosining to’yinishida baland tog’ qorlarining hissasi juda kam. Bu hol To’palangdaryo bilan Qoratog’daryolarnikiga nisbatan Sangardak daryosi oqimining yil ichida boshqacharoq taqsimlanishiga sabab bo’ladi. Haqiqatdan ham, Sangardak daryosida suv fevral oyidan ko’paya boshlaydi, maksimal suv sarfi (44,2 m 3 /sek) o’rta hisobda may oyida o’tadi, iyundan boshlab to noyabrgacha suv kamaya boradi; noyabr-yanvar oylari davomida suv 4,38-4,04 m 3 /sek orasida bo’ladi. Sangardak daryosining o’rtacha ko’p yillik suv sarfi 15,1 m 3 /sek, o’rtacha oqim moduli esa 17,0 l/sek. km 2 ga teng.
Surxondaryoning ikkinchi yirik irmog’i Xo’jaipok daryosidir. Bu daryoning suv yig’ilish maydoni 794 km 2 bo’lib, u ancha past (o’rtacha balandigi 1968m). shu sababdan, Xo’jaipok daryosining absolyut suv miqdori katta emas; daryoning o’rtacha ko’p yillik suv sarfi atiga 6,39 m 3 /sek, o’rtacha oqim moduli esa 8 l/sek. km 2 . Bundan tashqari suv yig’ilish maydoni baland bo’lmaganligidan Xo’jaipok daryosi qor-yong’ir suvlaridan to’yinadi va unda kuchli sellar ham bo’lib turadi. Masalan, 1930 yil 4 aprelda sel kelib, suv sarfi taxminan 400 m 3 /sek ga yetgan.
Umuman shuni aytib o’tmoq zarurki, O’rta Osiyoning ko’pchilik daryo havzalarida bo’lganidek, Surxondaryo havzasining pastak tog’lardan va baland tog’larning o’rta va ayniqsa pastki zonalaridan, tog’ etaklaridan suv oladigan daryolarida tez-tez sel bo’lib turadi.
Sheroboddaryo Amudaryoning unga suv keltirib quyadigan oxirgi irmog’idir. Bu daryo havzasi Surxondaryo va Qashqadaryo havzalari o’rtasida, Boysuntog’ va uning davomi bo’lgan Ko’hitang tog’larining sharqiy yonbag’rida joylashgan.
Sheroboddaryo Irg’oyli va Qizilsoy daryolari qo’shilishidan hosil bo’ladi. Machay qishlog’iga qadar u Machaydaryo, Machay qishlog’idan Sherobod shahrigacha Sheroboddaryo va Sherobod shahridan to quyilish joyiga qadar Qorasuvdaryo deb ataladi. Daryoning umumiy uzunligi 186 km.
Sheroboddaryoning suv yig’ilish maydoni baland emas. Uning o’rtacha balandligi 1495 m, eng baland joyi 3913 m, eng past joyi 605 m, 2000 m dan baland bo’lgan joylar suv yig’ilish maydonining 18,7 foizini, 1500 m dan baland bo’lgan joylar esa uning 44,5 foizini tashkil etadi, demak suv yig’iladigan maydonning 55,5 foizi, ya’ni yarmidan ham ortiqroq qismining balandligi 1500 m ga ham bormaydi.
Sherobod daryosida butun yil bo’yi suv oqadi, chunki bu daryoning suv yig’iladigan maydoni past bo’lgan bilan u nisbatan katta (2950 km 2 ) va nam havo massalari yo’liga qulay joylashganligi uchun unga ko’p yog’in yog’adi. Biroq, suv yig’iladigan maydoni past bo’lganligi tufayli Sherobod daryosining oqim moduli juda kichik, u atiga 2,55 l/sek. km 2 ga teng, lekin Atrek, Murg’ob va Tajan daryolarining oqim modulidan katta.
Sheroboddaryoda eng katta o’rtacha suv sarfi may oyiga to’g’ri keladi, shu bilan birga iyun oyining suv sarfi ham may oyinikidan kam farq qiladi (may oyining o’rtacha suv sarfi 20,6 m 3 /sek bo’lgan holda, iyul oyiniki 18,3 m 3 /sek), daryoning iyul-sentabr davridagi oqimi esa yillik oqimining 17,4 foizini tashkil etadi. Bu daryoda to’lin suv davri o’rtacha hisobda 22 fevralda, ya’ni Xo’jaipok daryosinikidan 8 kun kech, Sangardak daryosining to’lin suv davri bilan deyarli bir vaqtda, To’palangdaryo va Qoratog’daryo singari daryolarnikiga nisbatan esa atigi 5 kungina erta boshlanadi, xolbuki To’palangdaryo bilan Qoratog’daryoning suv yig’ilish maydoni Sheroboddaryonikidan 1000 m dan ham ortiqroq baland. Sheroboddaryoning oqimi yil ichida ham tekis. Xo’jaipok daryosi u yoqda tursin, hatto To’palangdaryo va Qoratog’daryo oqimidan ham tekisroq taqsimlangan. Shunday qilib, Sheroboddaryo rejimining umumiy qonuniyatlar doirasidan chetga chiqqanligi jihatidan O’rta Osiyodagi eng ajoyib daryolardan biri hisoblanadi. Bu daryo rejimidagi anamoliyalar (o’zgachaliklar) uning havzasida uvoq jinslar to’la kotlovinalar borligi oqibati bo’lsa kerak. Chunki uvoq jinslar g’ovak bo’lganligi tufayli suvni yaxshi o’tkazadi, natijada yog’inning ko’p qismi shu jinslar orasiga sizib ketib, keyinchalik (qor erib bitgandan va yog’ingarchilik davri tugagandan ancha keyin) nisbatan bir me’yorda daryo o’zaniga qaytib chiqa boshlaydi, shu tariqa to’lin suv davri kechikadi. Oqim fasllar davomida bir tekisda taqsimlanadi. Boshqacha qilib aytganda, havzadagi uvoq jinslar to’la kotlovinalar yer osti suv omborlari vazifasini bajaradi.
Sheroboddaryoning tog’lardan chiqish yeridagi o’rtacha ko’p yillik suv sarfi 7,5 m 3 /sek ga teng. Daryo kamsuv bo’lganligidan uning quyi oqimidagi ekin maydonlarining ko’p qismi kanallar orqali Surxondaryodan keltirilgan suvlar bilan sug’oriladi. Sherobod vodiysiga Janubiy Surxon suv omboridan ham uzunligi 100 km bo’lgan yana bir kanal keltiriladi.
To’palangdaryo va Qoratog’daryoning oqim miqdori
Daryo kuzatish punkti
O’rtacha suv sarflari, m 3 /sek hisobida
1.4. Surxondaryo daryosining gidrokimyoviy va muallaq oqiziqlar rejimi
Surxondaryoning yirik irmoqlari baland tog’lardan boshlanadi va tekisliklarda ekin dalalarini kesib o’tishi bilan suvning ifloslanishi kuchayib boradi. Bu daryolarning o’rta va quyi oqimlarida yaqqol bilinadi.
Surxondaryo havzasida sug’orma dehqonchilik qadimdan rivojlangan, lekin sug’oriladigan yerlar katta maydonni egallagan. Sug’orma dehqonchilikning kuchli rivojlanishi XX-asrning 50 yillarida boshlangan va 60-70 yillarda sug’oriladigan yerlar maydoni 234,4 ming gektarni tashkil qilgan (Chembarisov, Baxritdinov, 1983). Suvdan samarali foydalanish va sug’oriladigan yerlarni yanada kengaytirish uchun Janubiy Surxon, Uchqizil, To’palang, Oqtepa suv omborlari, Zang, Sherobod, Hazorbog’ kanallari qurildi.
Kanallar va suv omborlarining qurilishi daryolarning suv rejimiga ta’sir ko’rsatdi, sug’oriladigan yerlardan tuzlarning yuvilishi va ko’chishi jadallashdi, daryolar suvlarida sifat o’zgarishlar kuchaydi. Bu o’zgarishlarni To’palangdaryoning Zarcho’p, Surxondaryoning Sho’rchi va Manguzar gidrologik postlari ma’lumotlarni taqqoslash yo’li bilan qarab chiqamiz.
Zarcho’p posti To’palangdaryoning tog’dan tog’ oldi tekisligiga chiqish chegarasida … metr balandlikda joylashgan. Sug’orma dehqonchilik asosan qishloq aholisining xususiy yerlari bo’lib katta maydonni egallaydi. Sho’rchi posti Surxondaryo vodiysining o’rta qismida Janubiy Surxon suv omboridan 11 km shimolda joylashgan. Manguzar posti esa Surxondaryo vodiysining quyi qismida joylashgan.
Zarcho’p postida suvning o’rtacha minerallashish darajasi 250-300 mg/l ni tashkil qiladi. Qish oylari daryoda suv kamaygan paytda suvda asosiy ionlar miqdori 240-270 mm gacha kamayadi.
To’palangdaryo Surxondaryoga qo’shilgach daryo vodiysi kengayib sug’oriladigan yerlar ko’payadi va suvning ifloslanishi daryoning quyi qismi tomon kuchayib boradi. Buni F.E.Rubinova va Yu.N.Ivanovlarning 1950-1996 yillar davomida suv mineralizatsiyasining o’zgarishini qilgan tahlilidan ko’rish mumkin.
Daryoda suv shakllanadigan hududga nisbatan suvdan foydalanadigan yillik minerallashish darajasi, % hisobida.
| Daryo post | 1950-1954 | 1955-1959 | 1960-1964 | 1965-1969 | 1970-1974 | 1975-1979 | 1980-1984 | 1985-1989 | 1989-1996 |
| Surxondaryo- qishloq Qorovultepa | 106 | 100 | 115 | 138 | 174 | 158 | 106 | — | — |
| Surxondaryo- qishloq Sho’rchi | 132 | 221 | 218 | 172 | 225 | 198 | 207 | 209 | |
| Surxondaryo-Janubiy Surxon suv omborining quyi rel’yefi | — | — | — | — | — | — | 270 | 207 | 209 |
| Surxondaryo-qishloq Manguzar | 216 | 276 | — | 374 | 476 | 438 | — | 327 | 470 |
Jadvaldagi raqamlar foiz hisobida berilgan bo’lib 100 raqam suv shakllanadigan hududga nisbatan suvdan foydalanadigan hududda suvning minerallashuvi o’rtacha 100 % oshganligi, 470 raqami 470 % oshganligini bildiradi. Ushbu jadvaldan Sho’rchi qishlog’ida 1955-59 yillarda 132 %, 1960-64 yillarda 221 % va 1975-79 yillarda 225 % oshganligi ko’rinib turibdi. Jadvaldan 1965-1980 yillar o’rtasida suv minerallashuvi hamma postlarda oshganligi kuzatiladi, bu F.E.Rubinova va Yu.M.Ivanovlar (2005) fikricha daryolarda kuzatilgan kamsuvlik bilan bog’liq deb tushuntiriladi. –jadvaldan daryoning yuqori qismidan quyi qismi tomon suv minerallashuvi oshib borishligi aniq ko’rinadi. Qorovultepa qishlog’idan Sho’rchi qishlog’iga qadar o’rtacha suv minerallashuvi 1,5 baravar, Manguzar qishlog’iga qadar esa 2,0-2,5 baravar oshadi.
Suvda kalsiy va magniy ionlarining miqdori suv qattiqligini belgilaydi. Suv qattiqligi suv minerallashuvining oshishiga bevosita bog’liq. Daryolarning yuqori qismida suvning minerallashish darajasi 200 mg/dm 3 holatida suv qattiqligi 2,1-2,6 mg/dm 3 miqdorda saqlanadi va suv minerallashuvi 500 mg/dm 3 dan oshgandagina u qattiqlik 4,9 dan 7 mg/dm 3 gacha ba’zi kalsiy va magniy ionlari katta miqdorda uchraydigan hududlarda 9,2 mg-ekv/dm 3 gacha ko’tariladi. F.E.Rubinova, Yu.N.Ivanov (2005) Surxondaryo havzasidagi daryolarning tog’lardagi yuqori qismlarini beshinchi gidrokimyoviy rayonga va tekislikdagi qismlarini oltinchi gidrokimyoviy rayonga kiritgan. Beshinchi gidrokimyoviy rayonda suv qattiqligi me’yordan oshmaydi, chunki suvning minerallashish darajasi ham 500 mg/dm 3 dan kam. Lekin daryolarning o’rta va quyi qismida sug’orma dehqonchilik yerlaridan tushadigan sho’r suvlar hisobiga suv minerallashuvi va shunga bog’liq holda suv qattiqligi keskin oshib boradi va suv minerallashuvi 1500 mg/dm 3 bo’lganda suv qattiqligi me’yordan qariyib ikki barobar, suv minerallashuvi 2500 mg/dm 3 bo’lganda suv qattiqligi me’yordan uch baravardan ham katta bo’lishligi, ya’ni 23,0 mg-ekv/dm 3 ga yetganligi kuzatiladi.
Surxondaryo havzasida suv mineralizatsiyasiga bog’liq holda o’rtacha yillik suv qattiqligining o’zgarishi, mg-ekv/dm 3
| Gidrokimyoviy rayon | Suv mineralizatsiyasiga bog’liq (mg/dm 3 ) suv qattiqligi | |||||||||
| 100 | 200 | 300 | 400 | 500 | 600 | 700 | 1000 | 1500 | 2500 | |
| Daryolarning yuqori qismlari 1,0 | 2,6 | 3,7 | 4,7 | 5,6 | ||||||
| Daryolarning o’rta va quyi qismi 6-rayon | 8,2 | 9,2 | 12,0 | 16,0 | 23,0 | |||||
Daryolarning quyi qismida suvlar minerallashuvining va qattiqligining oshishi va ayniqsa ionlardan gidrokarbonotlar va kalsiy o’rniga magniy, sulfatlar va xloridlar miqdorining kuchayishi, dehqonchilik ekinlariga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Daryolarning yuqori qismidan quyi qismi tomon ionlardan sulfatlar va xloridlar, kationlardan magniy va nitrat miqdori oshmoqda, buni quyidagi –jadvaldan ko’rish mumkin.
Daryo suvi fodalanilayotgan joyda asosiy ionlar miqdori (oqim shakllangan joyga nisbatan, % hisobida)
Источник
